HAWAASI QUCHUMI XAPHISHI TAJUBBA

Hawaasi Quchumi kalaqamara qara korkaatta ikkitinori aantino hajubbaati insano: baattote ofollonna shaqqilli,qarqaru haanjimmanna Jawiiditi Soojjaati Afiriiki xeo baatto giddo afamannohu Hawaasi Garba ikkinota xiinxallaano coydhanno.Hawaasi Quchumi su’mishshasi afirinohu hawaasi garbinni ikkanna tirosino sidaamu afiinni hala’lado way biso yaate.Hawaasi  Quchumi xintaminohu Nugusu Hayle Sillaase looqqe mootimmate mini maasso 1951 M.D Assini gedensoonni 1952 M.D ikkasi dhagge kultannonke.Quchumu Addisi Ababu quchuminni 275 k.m xeertinyira afamanno yannaasincho quchumaati.Hawaasi Quchumi xintamme turizimetenna industirete mereersha assate ikkino daafira, gobbate deerrinni ikko qamattete miinjunna dagoomitte millimillora noosi qeechi jawa ikkinohura,xaa yannara balaxaancho turizimete,daddalunna investimentete w.k.l quchumaati.

                                       HAWAASI QUCHUMI AFAMANNOWA

Hawaasi Quchuma Galchimaanni Hawaasi Garbi,Aliyyeenni Oromiyuu Qoqqowi,Soojjaatoonni Wondo Gannatete Woradinna Wodiidoonni Haweela Liidi Woradi qasiisannosi.Hawaasi Quchumi Jawiidi Soojjaati Afiriiki qara doogo aana 6 55 0-7 6 0 keekiroosi aliyyenna 38 25 0- 38 34 0 38 28 keentiroosi soojjaati hattono 1,708 meetire woy (5,604 caamma) baaru gaxi aleenni afamanno.

                                      DIILLALLOTE GADE

Hawaasi quchumiti diilallote gadesi mereerima gammoojjaame ikkitanna; kalaqamu elto ikkinohu Hawaasi Garbi  quchumu heeshshote  injiinoha ikkanno gede assinosita  xiinxallubba qummeessitanno. Hawaasi Garbi qaccenni  ka’anno qiidadonna diilallaame bubbenni quchumu diilallo heeshshote injiitanno quchumaati. Quchumunnihu mereerimu diru iibbilli bikki shiimiidihu  hawadi yannara  5◦c. nna  jawiidihu  arro 34◦c.mereero afamannoha ikkanna  iibbillu bikki kayinni  barrunni babbaxxanno. Quchumunnihu diroho gananno mereerimu xeenu bikki 933.4m.m ikkanno yine hendanniha ikkanna; quchumu mereerima gammoojjaame diilallo gade afi’rinota xawinsanni. Hawaasi dirunni lame hige  hawadonna badheessaho xeena afi’ranno quchumaati.

                                    XAPHOOMA HALA’LINYE

Hawaasi quchumi xaphoomu hala’linyisi 157.2 iskuweere k.m ikkanna; xa quchumu ofollino dargi 50 iskuweere k.mti.Gattinoti 11 baadiyyete olluubbanni amadantino.

                                   DAGATE BATINYE

1952 M.D Hawaasi xintami waro dagate kiirosi 3000 roortannokkita dhaggete borrubba  xawissanno.1987 M.D assinoonni minnatenna dagate  kiiro garinni Hawaasi daga kiiro 103,000 ikkitinota xawinsanni.2015 M.D 525,053 iillase  assinoonni kiironni buunxoonni.2016 M.D assinoonni sooshiiyo ikonomikisete taje garinni xaati xaphooma Hawaasi daga kiiro 535467 ikkitanna; MEY:259,951(48%) LABBA: 275516(51.4) ikkase leellishanno.Dirunni quchumunniti dagate kiiro lopho 4.2% quchumu olluubbara 4.8%nna baadiyyaame qarqartora 2.8% ikkase hendanni.

Hawaasi quchumi dagate batinyi mannu diri badooshshinni la’neemmo wote; xaphooma daga giddonni 65% ikkitannoriti dirinsa 25 diri woro ikkanna;5.5% ikkitannori  kayinni 50 diri ale ikkinota xawinsanni.

                                HAWAASI XINTAMA

Hawaasi Quchumi xintaminohu 1952 M.D NUgusu Haylesillaase gashshooti warooti.Quchumu xintamara kora ikknohu baattote ofollosinna diilallote gadesi ikkanna; kuriuu ledame quchuma xaa yannara turizimetenna industirete mereersha assinosi.

                     QUCHUMUNNIHU QUCHUMATE LOPHO DEERRUBBA

• 1952 M.D Quchumu xintami waro turiizimete iillo darga assate hende xintinoonniha ikkinohura; hatte yannara kiirote 404 ikkitanno  Addis Ababunni,Hararete,Kooremetenna wuqirotenni daggino xurata fultino Haylesillaase wottaadari teesso ikkanno gede doorami.
• 1958 M.D Haweeli woradi qara quchuma ikki
• 1960 M.D sidaamu kifile Hagere qara quchuma ikki
• 1985 M.D Wodiidi Daga ofollonna Sidaamu Zoone qara quchuma ikki 
• Maaja 2012 M.D hanafe Sidaamu Qoqqowi Qara Quchuma ikki

 

 

Hawaasi quchumi deerri rijiiyo yinanni deerrira gaamamanno quchumaati.Quchumu massagamannohu umisi amaale mininni ikkanna; biddishshubbatenna borrote minnanni tantanaminoho.Quchumu 8 sini quchuminninna 32 olluubbanni tantanamino.sinu quchumma su’mubbano aantino garinni tittirshunni shiqqaanno insano: Haweela Tuula,Taaboori,Mennaariya,Misraaq,Mehaali,Hayqi Daari,Addis ketema,Bahil Adderaashete.

                               SAFI- LATO

Quchumu latishsha ollohisatenna dagoomunnita madde baala hanqaffino lopho busulsa dandiissate  Hawaasi quchumi hala’lado safi latote ijaarshi aana afamano quchumaati.Ikkinohurano; doogote latishshi quchumu giddo100.3 k.m asfaalte(kolishsho doogo),361.21k.m,seesallicho kinna karamme,208.55 k.m duumo bushsha,123.99 k.m carete,41.91 k.m lekkaanote asfaalte,43.92 k.m lekkaanchu teeraazo,50.32 lekkaanote seesallichi kinna karamme,3.2 biskileettete(shalleettete) doogga,21.45 doogote qacce caabbichi noota  xawinsanni.

                       

                                          Koriderete Latishsha

Quchumunnita xaphooma millimmo injeessatenna daga horoonsidhannota hodhishshu owaante yannitte assate, quchuma biifisatenna quchumu miinja lossate jawiidi qeecha afirinota hende hananfoonnihu Korderete latishshi Hawaasi Quchumira hala’ladunni loosamanni nooha ikkanna umi mixonni loonsanni hee’noonniti 43.98 K.M  togo yaano 14.74K.M  kaameelu doogo, 12.71 K.M  shalleette [Bisikilleetete]nna 15.53 K.M lekkaancho doogo ikkitanno.Woloottano xintu latishshi owaantubba linohunni xalalu anganni way shiqo quchumaho iillino deerri 78.2% ikkanna xawaabbu wolqa kayinni 100% iillisha dandiinoonni. Quchumu giddo hodhishshu owaante lainohunni baxxinohunni tiraafikete danonna diilallote gade soorrama gargaratenni injiitinota hodhishshu owaante kaajjishate qara qara doogga halashshatenni daga kaameelunni, lekkatenninna  shalleette [bisikilleetete]nni hattono addi addi hodhishshinni gangalattanno doogga hala’ladunni loosantanni leeltanno. Xaa yannara quchuminkera: quchumu otobise, kiyuute taakise, taakise, giddooydi dooggara sasu goommi bajaajenna W.K.L hodhishshubba quchumaho hala’lado owaante uytanni afantanno.

                                  Dagoomitte Latishshubba

Hawaasi Quchumira suffinotanna wiinamu lopho leellishshino handaarra giddo dagoomittete handaari luphiima qeecha amadinoha ikkanna gobboomu deerrinni qaddo rosunna xagichu xiinxallubba assinanni mereersha ikkanno gede assinosi.

                                     Rosu owaante

Hawaasi Quchumira xa noote yannitte taje kaiminni rosu handaari duuchunku deerrinninna daninni wiinamunni lophanni nooha ikkanna: Hawaasi yunveriste ledo 4 deerransa agadhitino mootimmate kolleeje 7 ogimmatenna rosu qajeelsha uytanno hallanyu kolleejja, 42 mootimmate daaimu hoshsho rosi minna, 123 hallanyu daaimu hoshsho rosu minna, 42 mootimmate umi dirimi rosu  minna, 101 hallanyu umi dirimi rosu minna, 14 mootimmate layinki dirimi rosu minnanna 18 hallanyu layinki dirimi rosu minna afantanno.

                                   Fayyimmate Owaante

Hawaasi Quchumira  rosunninte gede fayyimmate xagishshinninna fayyimmate turizime handaarinni  kaajjadu loosi leellannoha ikkanna hawaasi riferaale hospitaalenna batinye hallanyu hospitaalla luphiima, hala’ladonna isilancho xagishshu owaante aansanni kainohunni diru tuqa gobbate giddo baalunku qooxeessinni kummate kiirranni owaatamaano quchumanke dagganno. Fayyimmate uurrinshubbano: 1 riferaale hospitaale, 4 jajjabba mootimmate hospitaale, 5 hallanyu hospitaale, 7 fayyimmate mereershi, 15 fayyimmate keelli, 15 hallanyu kilinike, 46 xagichu minna, 2 buuxote laabiratoorenna 55 faarimaassa xagishshu handaarira owaante uytanno. Ledoteno qansootu yannitte fayyimmate owaante afidhanno gede onilayinete xagishshinna fayyimmate amaale loossa hala’litanni leeltanno.

                              Miinju Owaante

Quchumu giddo hala’lado miinju owaante uytanno uurrinshubba leeltannoha ikkanna insano: Daddalu Baanke, Daashini Baanke, Limaati Baanke, Ambessa Baanke, Nibi Baanke, Awaashi Baanke, Hibiret Baanke, Abisiiniyu Baanke, Birihaan Baanke, Bunu Baanke, Abbay Baanke, Addisi Baanke, Oromiiyu Mittimmate Loosi Baanke, Oromiiyu Interinaashinaale Baanke, Debuudi Gilobaale Baankenna W.K.L liqootenna suuqote owaante uytanno uurrinshubba xawisa dandiinanni.

                                Industirenna Daddalo

Hawaasi Quchumi gobboomu deerrinni afantanno geexaanote mereershubba giddo mitto ikkanni daddalunna industirete millimmo hala’ladunni afantanno quchumaati.Quchumaho mootimmate korporeeshiinenna  hallanyu industirra daddalu mereersha ikkite owaante uytanno. Hawaasi quchumira heedhanno qara qara industirra giddonni sagale injeessitanno faabirikkannahoroonsi’nanni uduunne[law biira, hoccootanna caamma] loossanno faabirikka xaphoomunni gobbara sokkannorinna gobbate giddo dikkora latisse shiqishshannori kullannireeti. Ijaarranna addi addi owaante industirrano quchumu miinjira jawu qeechi noonsareeti.

                                      Investimeente

Hawaasi Quchumi Hawaasi Garbinninna qooxeessu lante biinfillinni kainohunni investimeentete doorshira jawa injo afirino quchumaati. Tennenna woloota quchumaho leeltanno injo horoonsidhe roorenka hotelete, jajjabba dikkote harrara, rosunna fayyimmate handaarira, turizimete industire handaarira, riilisteetete, qalamete faabirikira, biiru[alkoolete] faabirikira, giwirinnu laalchi faabirikiranna W.K.L investimeentera bobbakke loosidhannori gumaamma ikka dandiitanno. Hawaasi quchumira investimeente gumaame assitanno injo hala’ladunni nooha ikkanna quchumu Addisawawu Quchumiranna olluubbate afantanno quchummara mereersha ikke heerasi, baalante owaantera ikkanno buru uduunni shiqo qooxeessaho hala’ladunni heera, hala’lado dikkote kaayyo ollaaho heera, xawado ikkinonna dureeyye loosiisa dandiissanno seerinna polise heera,quchumu gashshooti investe assitanno dureeyye goshooshate aanno bilchaata owaantenna noosi dhuki, dagoomu wosincho adhannoha ikka, mannu dhuki ikkadu garinni heera, 103 kume ali hekitaare ikkitanno baatto xintu latishshi wo’minoseti investimeentete qixxaabbinoha ikkasenna 23 ali miinju amuraate irkissanno womaashshu uurrinshubba heera qara assine kullannireeti.

                          Quchumu Womaashshu Eo

Hawaasi Quchumi hasiisannosi latishsha halashshate ikkitanno eote bu’a noosi. Quchumu eote bu’a mereerinni : owaantete handari, industirete handaari, gibirinnu handaari, womaashshu [faynansete] handaari, turizimete handaarinna W.K.L qaddo assine kullannireeti. Quchumu gashshooti seerunni uynoonnisi biilloonyinni addi addi taqi eo gamba assanno. Eo gamba assate dhuki quchumu dagoomitte owaantera yaano fayyimmatenna rosoho, caabbichoho, dooggatenna addi addi dagoomaho hasiissanno latishshubbara  bayriidi qeecha afirino. Quchumu babbaxxitino faabirikkanni, hodhishshunni, hoteletenna turizimetenni, konistiraakishiinetenni, jimilunninna babbande hirranni dikkote uduunninninna kuri labbanno woloottu handaarranni oe gamba assanno.

                                    Turizime

Hawaasi Quchuma xintinoonnihu Quchuma turizimete illo assate hedo ledo amadisiinse ikkinoti qaangannite. Ikkinohura tenne yannara quchuma daa’’attara dagganno gobbate giddooydinna gobbate gobbaaydi daa’’ataano daa’’attenna gangalatte surrensa fooliishiishidhe ba’’annokki qaagooshshe adhite higganno yaa dandiinanni. Hawaasinna qooxeessu kalaqamu jiro, hundinni kae daaynohu bulduuddu budinna dagoomitte heeshsho, jajjabba yannitte hoteellanna miinju owaantubba, hodhishshu doorshi hala’la, ikkadonna yanniitte xintu latishshubbanna dagoomitte latishshubba, yannitte xaadooshshu doogga hala’linyi, quchumu keerinna quchumu dagoomi wosina adhannoha ikkasinna W.K.L quchuma dooraminoha turizimete quchuma ikkanno gede assinosi.

                                Ispoortete Millimmo

Dhagge odeessitanno garinni hawaasa assinanni jajjabba gobboomu deerri ispoorte giddo:lekkate kaase, angate kaase, gimboolu kaasenninna atiletikisete handaarinni jajjabba su’ma kaysiissanno kilebbanna ispoortanyoota kalaqate ragaanni jawa qeecha fulino quchumaati. Mootimmaame ispoorte latishshi polise kaima assatenni ispoortete dagoomitte xintammenna beeqqooshshi heeranno gede addi addi maamarra qinaabbe beeqqitanno gede assatenni, ispoortete gangalatu dargubba latisatenninna dhuka kaajjishatenni quchumu gobboomu deerri heewo harisate dandaannoha ikkatenni handaaru eonni horaameessa ikkanno gede assa dandiinoonni.